Bilgi: Türkçede çekim ekinden sonra yapım eki gelmez. Formül(KÖK+YE+ÇE)
KÖK: Kelimenin anlamı ve yapısı bakımından parçalanmayan en küçük şekline kök denir.
Dörde ayrılır:
- İsim Kökü: : Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir.Mastar eki “-mek, -mak” ile okunmaz. Örnek: kağıt, kalem, masa, duvar…
- Fiil Kökü: İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Mastar eki “-mek, -mak” ile okunur. Örnek: gel-, git-, tut-, bak- yok-bul…
- İkil (ortak-sesteş) Kök: Cümledeki anlamına öre bazen isim bazen de fiil kökü olan sözcükler.Örnek:at(hayvan) ve at- (fırlatmak), gül(çiçek) ve gül-, yaz(mevsim) ve yaz(yazmak),Çay-(küçük akarsu),Çay(İçilen çay)
- Yansıma Kökü: Doğadaki seslerin kökü. İsim kabul edilir. Örnek: pat, çat, miyav, hav…
EK: Kendi başına anlamı olmayan; sözcük içinde görevi olan ses parçalarıdır. Eklendiği sözcüğün anlamını ve yapısını değiştirebilir. İkiye ayrılır: - Çekim Eki: Sözcükte anlam ve tür değişikliği olmaz. Çoğul eki, hal ekleri, tamlama ekleri, iyelik eki,
kişi ekleri, kip (zaman) ekleri çekim ekleridir. Örnek: kalem-ler, kalem-im, kitap-ta, gel-miş… - Yapım Eki: Sözcükte anlam değişir. Bazen tür de değişir. Tür değişiyorsa kesinlikle yapım ekidir.
Türkçede bir sözcük yapım eki alırsa türemiş olur. Ayrıca yapım eki alan bir sözcük gövde olur.
Örnek: Çiçek-çi, kalem-lik, Adana-lı, göz-lük, bil-gi…
SÖZCÜKTE YAPI
- Basit Yapılı Sözcük: Kök halinde bulunan ya da sadece çekim eki alan sözcüklerdir. Yapım eki almaz.
Örnek: koltuk, halı, ev-ler, defter-de,Kitap-lar,çocuk-lar - Türemiş Yapılı Sözcük: Yapım eki alan sözcüklerdir. Türemiş sözcüklere gövde de denir. İsim kökünden ya da fiil kökünden türer. Örnek: kitap-lık, boya-cı, sil-gi,çiçek-lik,Kitap-çı,Halı-cı,telefon-cu
- Birleşik Yapılı Sözcük: İki sözcüğün birleşip yeni anlam kazanmasıyla oluşur. Hanımeli, çekyat,Çanakkale,Şanlıurfa,gecekondu
- İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
- -lik: zeytinlik, şekerlik, suluk, insanlık,meyvelik,sebzelik,
- -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili,şanslı,neşeli,
- -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız,sayısız,acısız
- -cil: evcil, otçul, bencil
- -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık,
- -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş,yoldaş,
- -inci: üçüncü, beşinci,birinci
- -msı: acımsı, ekşimsi,tatlımsı,acınası,yarası,
- -sal: kumsal, evrensel
- -ıt: yaşıt » -tı: horultu cıvıltı,
- İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
- -le: başla-, suçla-, sula-, terle–
- -al: azal-, çoğal-, düzel–
- -l: doğrul-, sivril–
- -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa–,kal-a,hatır-a
- -da: fısılda-, horulda-, gürülde–
- -at: yönet-, gözet–
- -kır: fışkır-, haykır–
- -lan: evlen–
- -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş–sal-aş,
- -(a)r: morar-, karar-, yaşar–
- -se: önemse-, garipse,git-se,kal-sa
- FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
- -t: yürüt-, anlat-, ağlat–kapat-,
- -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür–
- -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur–
- -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul–
- -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın–
- -ele: kovala-, itele–
- -ı: kazı-, sürü–
- -msa: anımsa-, gülümse–
- FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
- -im: seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim
- -gi: vergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi
- -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın
- -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı
- -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu
- -ca: düşünce, eğlence
- -ecek: giyecek, yakacak, açacak
- -ak: yatak, kaçak, durak,
- -ga: bölge, bilge, süpürge,
- -gan: çalışkan, unutkan, çekingen
- -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç
- -ik: kesik, açık, göçük, kırık
- -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin
- -nç: gülünç, basınç,
- -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,
- -(e)r: gelir, gider, okur,
- -maca: bulmaca, kesmece
- -sel: görsel, uysal, işitsel
- -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek
- -ış: dikiş, yürüyüş
- -ıt: geçit, yakıt, ölçüt
- -ma: dondurma, danışma
- -mak: çakmak, ekmek
- -tı: bak-tı,tak-tı,kalk-tı
