Tanımı: Deneme, yazarın isteyerek seçtiği bir konu üzerindeki fikirlerini serbestçe anlattığı yazı türüdür. Bu türün kesin sınırlarını çözmek oldukça güçtür.
Tenkit ve sohbete yaklaşan bir yönü vardır. Bazen felsefi ve ilmi konular da deneme türü içinde ele alınabilir. Ancak deneme, ilmin, ahlakın ve felsefi teorilerin denetleyici kurallarının dışındadır.
Yazarın şahsi düşünceleri ön plana çıkar. Kendi kendiyle söyleşme, içten gelen itiraflar gibidir.
Kesin sonuçlara varmak, bir görüşü ispat etmek, belgelere baş vurmak gibi kaygıları yoktur. İnsanlığı ilgilendiren konulara yeni açılardan bakmak, genel görüşleri ve peşin hükümleri sarsmaya çalışmak denemenin ayırıcı özellikleridir.
Bu türün ilk ustalarından Montaigne (Monteyn), denemenin ilkelerini şöyle verir: “Herkes önüne bakar, ben içime bakarım; benim işim yalnız kendimledir.
Hep kendimi gözden geçiririm, kendimi yoklarım, kendimi tadarım… Bir şey öğretmem, sadece anlatırım.”Denemenin her cümlesinde yazarın kendisi vardır. Okuyucu ile yazar arasında bir duygu düşünce ve ruh alışverişi meydana gelir. Esere hakim olan unsur, insanın ta kendisidir.
Batı edebiyatlarında deneme, eski çağlardan beri kullanılan bir türdür. En ünlü temsilcileri Yunanlı Epiktetos, Fransız Montaigne, Alain, Andre Gide (Andre Jid), İngiliz Bacon (Beykın), Charles Lamb (Çarls Lemb), Alman R. Macia Rilke, İspanyol Miguel Dunamuno (Migel Dönamuno) vb. dir.
Bizde ilk deneme örnekleri Servet-i Fünun topluluğundan sonra görülür. Özellikle Ahmed Rasim ve Ahmed Haşim bu türde başarılı örnekler vermişlerdir.
Cumhuriyet sonrası yazarları da deneme konusunda eserler vermişlerdir. Bunların en çok okunmuş olanları şöyle sıralanabilir: Nurullah Ataç, Suut Kemal Yetkin, Sebahattin Eyüboğlu, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç, Melih Cevdet Anday, Sezai Karakoç vb.
Özellikleri:
- Deneme sınırları önceden belirlenmiş konuları ele almaz.
- Hazır bilgiler, başkaları tarafından bulunmuş formüller denemenin alanı dışındadır.
- Günlük yaşayışı ilk elden ilgilendiren şeyler, mesela; dostluk, mutluluk, öfke, gurur, cesaret, korkaklık, sanat, yaşama tarzları, giyim- kuşam ve benzerleri denemenin konusu olabilir.
- İlim; kesin hükümler ve genel geçer kanunlarla çalışırken, deneme tereddütlü teklifler sunar.
- Denemenin gelişigüzel bir yazılış planı vardır.
- Yazar kendi kendisiyle konuşuyor gibidir.
- Sağlam bir bilgi birikimi, geniş bir dünya görüşü, açık, yalın ve içten bir ifade tarzı görülür.
- Bir monoloğu veya hatıra defterini andırır.
- Makale gibi kesin bir sonuç, tenkit gibi kesin bir yargı peşinde değildir.
- Belli bir biçimi yoktur.
- Deneme genellikle bir makale uzunluğundadır.
- Bazen bir kitap hacmine ulaşanlar da vardır.
- Bütün bu belirsizlikler sebebiyle deneme, edebi türler içinde en zor yazılabilenlerden biridir.
- Buna karşılık son derece beğenilen ve zevkle okunan bir türdür.
